Kolejny rok, kiedy święta Wielkanocy wprawiają mnie w pomieszanie i obawy. Nigdy nie wiem, co będzie, czy wyjadę gdzieś czy nie, tyle spraw przed nimi wymaga zastanowienia, rozwiązań i podjęcia decyzji – jak zwykło bywać wówczas, gdy człowiek nie jest w pełni samodzielny. Plan wyjazdu jest, ale są obawy. Czy tego roku dam radę pokonać trzy schodki prowadzące dodomu, wprawdzie jest zamontowana poręcz, ale boli mnie prawa ręka, a zazwyczaj trzymam się poręczy oburącz, a więc… Co ze sobą zabrać, żeby ci, co mnie odwiozą, nie wyrażali obaw, że nie pomieszczą się z moim oprzyrządowaniem (i tak wyrażają obawy, a ja mam zgryz z podjęciem decyzji, co zostawić).

Więcej odnośnik do z wpisu z 2019 roku – Co-dzieci-zapamietuja-ze-swiat-wielkanocy

Dzisiaj na facebooku zamieściłam wspomnienie pierwszego dnia wiosny sprzed dziesięciu laty,  (W oczekiwaniu na Wielkanoc na działkowisku na Podlasiu kilka refleksji o przemijaniu emocji i innych takich przemijaniach – tekst zamieszczony na portalu Taraka – 9 lat temu. https://www.taraka.pl/pierwsze_wiosenne_dni

Pomysł uwiecznienia pierwszego dnia wiosny kiełkował w mojej głowie od wczorajszego rana. Kto wie, czy nie miała być to moja ostatnia wiosna i ostatni pierwszy jej dzień?

Węcej na stronie https://babciaezoteryczna.pl/kotki-w-nosie/

Jak już gdzieś wspominałam, rozstanie z moim dziadkiem, a właściwie wykluczenie z rodziny było bardzo spokojne, wyważone, ale przyjazne, jak czarna polewka podawana niechcianemu konkurentowi do ręki córki. Dziadek, w którego domu nie piło się alkoholu pod żadną postacią zlecił babci zakupienie butelki wina, którym napełniono kieliszki i wzniesiono toast z okazji wykluczenia mnie z rodziny. Miał on symbolizować fakt, że każdą zbrodnię można zmyć krwią. A zbrodnią było moje zaangażowanie polityczne, czyli w tym przypadku zapisanie się do ZMS – Związku Młodzieży Socjalistycznej.  Przy tej okazji usłyszałam, jakie to zbrodnie popełniali moi przodkowie, i że mogli je zmazać udziałem w jakimś powstaniu. Wbrew pozorom, mnie, ówczesną siedemnastolatkę bardziej związało to z rodziną ze strony ojca niż matki. Ale dziadek też miał swoje tajemnice, kto wie czy nie bardziej niepokojące w świetle głoszonych poglądów…

Więcej

Modlitewnik mojej babci

Porządkując i skanując dokumenty odziedziczone po zmarłej rodzinie odnalazłam modlitewnik mojej babci, odłożony na bok z powodu trudności skanowania. W drewnianej szufladeczce stojącej na półce skrzynki z Ikei mam już modlitewników rodzinnych chyba ze cztery + piękne różańce w liczbie dwóch, poświęcone przez papieża oraz cenne ze względu na paciorki, które wykonano z pereł i masy perłowej połączone srebrnym łańcuszkiem. Te czarne bez wyjątku książeczki i precjoza  te trafiły w ręce osoby nie modlącej się, a przez nieumiejętność modlitwy – niepraktykującej. Teraz miał tam spocząć kolejny modlitewnik.

Więcej

Kochankowie, dawno już nie żyjący. Myślałam o nich, moich dawno zmarłych krewnych. Ona, S. blisko dwukrotnie starsza od niego,  skończyła studia humanistyczne we Lwowie uzyskując tytuł magistra w czerwcu 1939 r., co przerwało świetnie zapowiadającą się karierę naukową i unicestwiło już do połowy napisaną pracę doktorską, zmuszając do wyjazdu do rodziców do Warszawy, gdzie w piwnicy bloku na Pradze szczury zżarły jej maszynopis ze szczętem , podczas gdy ona, skierowana po wojnie do pracy w jakiejś dziurze w Małopolsce, zmagała się z kierownictwem wiejskiej szkółki, przedstawiając zaświadczenie o moralności wyproszone od  obcego proboszcza  mimo stanu wolnego, wieku lekko ponad zwykły wiek wstępowania kobiet w związki tudzież braku znajomych i bliskich w okolicy  i kupując od jakiegoś urzędu stolik nocny za 200 zł jako wyposażenie przydzielonej jej kwatery nauczycielskiej, a opłacając tę transakcję znaczkiem skarbowym wartości 50 zł. Inne władze żądały częstego wypełniania licznych ankiet mających udowodnić polityczną prawomyślność i brak niestosownych znajomości czy pokrewieństw za granicą. Jedną z takich ankiet zamieściłam w odcinku „Babci Ezoterycznej” z cyklu „Z szuflad starego biurka”.

7 lutego 1948 r. „Wydział Administracyjny Zarządu Miejskiego, referat polityczny w miasteczku X stwierdził na podstawie przeprowadzonych dochodzeń że. S. ur. 26.05.1910 w …. zamieszkała w X w czasie pobytu na tut. terenie od roku 1945 pod względem moralnym zachowaniem swoim nie dała powodu do ujemnych spostrzeżeń”  dając prawo do złożenia egzaminu z zakresu wiadomości objętych obowiązkiem samokształcenia ideologicznego, już w Warszawie.”

S. Utrzymywała długoletnią znajomość listowną (z rzadkimi spotkaniami osobistymi) z pewnym nauczycielem ( blog „Babcia ezoteryczna – z szuflad starego biurka” odcinek “Listy nauczyciela z czasów okupacji” – https://www.taraka.pl/listy_nauczyciela_z_czasow

Wróciła do Warszawy, gdy już udało się jej załatwić przeniesienie i po wojnie rozpoczęła pracę w warszawskim liceum, gdzie pracowała do śmierci. Pracy doktorskiej nigdy nie skończyła.

Korespondencyjny, narzekający narzeczony gdzieś przepadł, a możliwe, że został odtrącony.  Z dzisiejszego, mojego, punktu widzenia i tak za późno. Wszak lepiej mieć na głowie starzejących się rodziców i ukochanego niż wiecznie niezadowolonego męża. Może to zresztą nie on był narzeczonym, który według innych opowieści zginął w Powstaniu?

Późna miłość w ramach intrygi, którą obmyśliła z rodzicami i ukochanym związała ich silniej niż wszelkie urzędowe więzy, więzami obowiązku, rezygnacji, powinności i ukrywania prawdy. A jednak czuli się wolni. Na zdjęciach szczęśliwi i swobodni na tle natury.

 On, L., ( rocznik 1934, jego matka to rocznik S), odesłany z domu jako szesnastoletni młodzieniec do seminarium duchownego w innym mieście, bowiem zdaniem ojca zbyt był zżyty z własną matką, po roku jednak, gdy seminarium duchowne zmieniono w zwykłą szkołę, początkowo mieszkał razem z moimi rodzicami, potem przeniósł się do jej rodziców. Jej i jego ojciec byli braćmi, a on zaczął chorować na serce, czym uzasadniano, że po ukończeniu (?) szkoły pracował tylko okresowo i dorywczo i wymagał opieki bliskich, o co było trudno w mojej  rodzinie z dwojgiem małych dzieci. W wieku 25 lat przeżył pierwszy zawał i zawsze już uważał na serce.

Nie wiadomo kiedy zaczęli ze sobą żyć i co sądzili o tym ich rodzice. Wiadomo było o pewnym konflikcie w związku z tym, że jej ojciec nie zawsze był w porządku wobec matki, ale szczegółów nikt z nas nie znał poza tym, że ona broniła matki i wspierała ją wobec apodyktycznego ojca. Tak czy inaczej, rodzice pogodzili się ze stanem faktycznym i nie stali tej parze na przeszkodzie. Kiedy zmarł ojciec, opieka nad matką spadła na tę parę, I tak jakoś z biegiem czasu wszyscy znajomi przywykli traktować ich jako małżeństwo, zwłaszcza że nosili to samo nazwisko. Mieszkanie było kwaterunkowe i  dalej tam mieszkał jako wdowiec. Dopiero po jego śmierci wyszło na jaw, że nigdy nie pracował, nie miał żadnej emerytury ani innego źródła utrzymania. Opiekował się różnymi chorymi osobami i z tego żył. Na dobrą sprawę nie miał też prawa do mieszkania.

Chociaż jednak…

Para była bardzo silnie ze sobą związana, a po jej śmierci znalazłam pewien dziwny dokument. Własnoręcznie pewna osoba opisywała wydarzenia, których podobno była świadkiem. Podobno pewien zakonnik udzielił im ślubu warunkowego „in articulo mortis” ( jako zbyt bliska rodzina nie mogli wziąć ślubu bez specjalnej dyspensy) i tę dyspensę otrzymano w obliczu zagrożenia życia.

Bardzo romantycznie to brzmiało, jeśli nie wiedziało się o tym, że w czasie wojny był on zaledwie dzieckiem (urodź. 1932 r.). Może zresztą chodziło o chorobę L.?

Zostało po nich mnóstwo zdjęć z wędrówek po górach, z namiotem, w różnych uroczych miejscach, zdjęć na których nie widać w ogóle w ogóle ich różnicy wieku.  Często ubierali się nawet tak samo, jak na powyższym zdjęciu.

Jeździli na motorze, potem samochodem Mikrus, który był  był poprzednikiem ich następnej Syreny, zbierali w lesie grzyby, jagody i inne owoce, robili nalewki na ziołach i kwiatach różnych roślin. Ostatnio otrzymałam zdjęcie od kogoś, kto przechowuje jeszcze butlę wina otrzymanego od nich w prezencie hurtem, razem ze zdjęciami grobów. Niestety, nie zostali pochowani razem, jak sobie życzyli. Ale to już historia współczesności, gdzie decyzje podejmuje się w oparciu o kalkulacje finansowe, a nie życzenia zmarłych.

Dla mnie byli zawsze przykładem, jak w niesprzyjającej sytuacji można ułożyć sobie względnie szczęśliwe życie, choć okupione wieloma wyrzeczeniami. Że wyrzeczenia te ponosiła głównie ona, to już inna sprawa – kobiety zawsze miały gorzej.

Za jej sprawą przyśnił mi się kiedyś dziwny sen. Skarżyła mi się w nim, że on już przestał ją kochać, bowiem zwrócił swoją uwagę na inną kobietę, taką – jak ją nazwała – stokrotką czy margarytką, nie pamiętam nazwy kwiatka. Jakiś czas potem, zaproszona do niego na imieniny ze zdziwieniem zobaczyłam sąsiadkę z wyższego piętra, ubraną w sukienkę z wzorem drobnych kwiatków o białych płatkach i żółtym środku. Wiedziałam już, o co jej chodziło w tym śnie – choć to rzecz dziwaczna bardzo – odgadywać myśli osób nieżyjących.

Mam nadzieję, że tam, gdzie są teraz oboje, pogodzili się i są razem, (choć nie leżą w jednym grobie), bo sąsiadka już wcześniej wypadła z gry. On zmarł lata po niej, ale w dzień jej imienin. Jak również mam nadzieję, że swoją szczęśliwą przystań znajdą tam i inne pary, nawet te, którym nie dane było spełnić się w miłości, ale ich wiara w pośmiertne spotkanie zostanie nagrodzona.

Ta nadzieja jednak nie dotyczy mnie, ponieważ ja kilkakrotnie zakochiwałam się bez wzajemności, a przecież nie jest możliwe, żeby tam, w tym szczęśliwszym świecie, żyć w takich pokręconych związkach wieloosobowych – co to, to nie! W każdym razie nie jednocześnie. Nie podejrzewam, żeby to dawało komukolwiek jakąś szczęśliwość, musi więc tam być trochę podobnie jak u nas – choć może trochę inaczej, szczęśliwiej i mądrzej, ale trudno w to uwierzyć. Łatwiej już w to, że tam jest nicość. Tak czy inaczej to sprawa Erosa i Tantosa równocześnie, prpblem tylko w tym, czy walczą ze sobą, czy współpracują..

I zdarzyło się, że dość ciężko zachorowałam, ale każda choroba w moim wieku jest niebezpieczna. A covid już obrósł legendą, zwłaszcza w odniesieniu do nieszczepionych staruszków. Tak, wiem, wiem, że to nieodpowiedzialność, ale są przeciwskazania.

Czy to już? – Zadawałam sobie pytanie mając w pamięci pouczenia mojego kuzyna, żebym była Panną Roztropną z Biblii. Jednocześnie pojawiły się w moich wspomnieniach napomnienia mamy: „sen mara – Bóg wiara”, więc dla niej Jezus ze snu byłby raczej kimś/czymś z natury swojej sprzecznym i  nie do przyjęcia. Dla zasady. Lub zasad – wpojonych, ale opartych na odruchu Pawłowa, a nie bliższej refleksji.

Jezus nie miał się śnić, w Jezusa należało wierzyć. Ale też bez przesady i uniesienia, bo to niechrześcijańskie. Zakonnice, które wychowały moją mamę były do przesady praktyczne – prowadziły sierociniec, w którym dzieci umierały na gruźlicę, musiały je uczyć i doprowadzić do skończenia 4 klas, przygotować do praktycznego zawodu: szwaczki, służącej, woźnicy czy węglarza, wykarmić czeredę i przygotować do godnego znoszenia klęsk. Poza tym pędziły „wino” z ryżu, którego butlę trzymała pod łóżkiem siostra przełożona i wydzielała jako lekarstwo chorym lub umierającym dzieciom, lub do nacierania spuchniętych i bolących od reumatyzmu kolan dzieciom,  po długim klęczeniu zimą, na kamiennych płytach w kościele.

Moja mama nie uczyła nas religii i nie chodziła do kościoła, bowiem, jak mówiła, nie miała się w co ubrać. Religii uczyłam się jeszcze w powojennej szkole, ale tam katechetka biła dzieci drewnianą linijką po łapach, co, jak sami rozumiecie, nie prowadziło do bliższego zrozumienia zasad wiary. Resztę zagłuszały kaszle i chrychania wiernych  podczas nudnych kazań o konieczności posłuszeństwa i uległości, w kościele, w którym jeszcze wówczas, stały, jak wszędzie w miejscach publicznych spluwaczki – metalowe emaliowane na biało naczynia, rozstawiane po kątach, z brzegami zawiniętymi do wewnątrz, aby zapobiec wylewaniu się zawartości w razie potrącenia.

Cztery dni później już nie byłam taka pewna, czy w ogóle dobrze interpretowałam sen. Tarzając  się w nocy w hektolitrach potu zadawałam sobie pytanie: Czy to już? Czy  właśnie otrzymałam proroctwo, że nie zjem śniadania? Nie zjem go, bo nie mogę niczego przełknąć. Jestem sama w domu i zaraz będę umierać. W dodatku wcale nie chce mi się myśleć o sprawach najwyższych, a zwłaszcza tym, czy mam być panną roztropną, podczas gdy rozwiązaniu podlegają drobne sprawy tego świata.

Trzeba zmusić się, żeby wstać, przejść do łazienki. Ktoś powinien przyjść i zmienić mi pościel, ale osób, które to zwykle robią, nie ma i nie będzie. Lekarz powiedział przez telefon, że ktoś musi mi kupić test na covid, Ale jak to zrobić, kiedy w pobliżu nikogo takiego nie ma? Są wakacje, a ja we własnym domu w zasadzie jestem samowystarczalna, nie licząc sprzątania. Panie sprzątające i opiekunki myjące nie przychodzą do osób chorych, co zresztą jest zrozumiałe i aprobowane przez wszystkich. Mogłyby przenosić choroby, a  lepiej żeby tego nie robiły. Chory starzec/staruszka zostają więc sami, chyba że zabierają go do szpitala, chociaż tam z reguły jest bardziej samotny niż we własnym domu. No, może z wyjątkiem tej pani, o której ostatnio informowała telewizja, gdy kierowczyni autobusu  zauważyła, że przestała się pojawiać od dwóch tygodni. Przeleżała je na podłodze w łazience, ale pobytu w szpitalu już nie przeżyła. Mnie to nie grozi – mam zegarek z alarmem i rodzina w kraju i za granicą, choć mieszka daleko, w każdej chwili może zawiadomić służby, którym oszczędzone będzie wyważanie drzwi, bowiem starczy im podać kod do zamka.

Kiedy byłam dzieckiem, przy najmniejszym śladzie choroby kładło się delikwenta do łóżka, dając mu do picia rozmaite ziółka i zwalniając ze zwykłych obowiązków, jak również przede wszystkim z pójścia do szkoły. Ale choroby nie były takie, jakie są dziś. Odra, ospa wietrzna (nie mylić z wieczną!), szkarlatyna, gruźlica, krztusiec, najgorsza z nich – heine medina i jeszcze inne, które tuż po wojnie redukowały dziecinna populację. W niektórych częściach Polski występowały tak często i tak bezlitośnie, że w pewnych rodzinach nie zadawano sobie trudu wymyślania imion dla dzieci: funkcjonowały dwa dla chłopca i dla dziewczynki używane kilkakrotnie. Nowe imiona pojawiały się dopiero wówczas, gdy kolejny chłopiec czy kolejna dziewczynka trochę już przeżyli. Miałam tak swojej rodzinie na terenie dzisiejszej Ukrainy – obiektu sentymentalnych westchnień seniorów wielu rodzin, tej wyśnionej i wymarzonej ziemi moich przodków, o której opowiada się cuda, jak tam było wspaniale. Dziecko było po to, aby – jak mówiono – przynieś, podnieś, pozamiataj

Tak więc chore dziecko w warszawskim domu z rozpędu doznawało więcej czułości, bowiem nie wiadomo było kiedy odejdzie. Ale dzieci nie lubiły choroby. Jak tylko mogły, wyrywały się z łóżka.

To zupełnie inaczej niż starcy i staruszki, możliwe że dlatego, iż ich nie przytuli mamusia ani tatuś, nie będzie podawała im pod nos rumianku albo mięty.  Chore dzieci nie myślały o śmierci, bo nikt z ich otoczenia nie umierał od leżenia w łóżku, najczęściej były to bomby I inne okoliczności wojen. Starcy chorują sami.

W dodatku moje objawy były zupełnie dziwaczne, jak na doświadczenie życiowe. Nie miałam żadnej gorączki, nie miałam kaszlu ani kataru, tylko te zlewne poty i aberracje umysłu. Kichałam w bardzo dziwny sposób, z głębi swojego ciała, począwszy od pięt, nie zdając sobie sprawy dotychczas, że są jakieś różne rodzaje kichania.

Choroba jak przyszła, tak minęła, wróciła z urlopu moja opiekunka, pochodząca z ziemi przodków, gdzie niezależnie od narodowości więzi z ziemią narzucają poczucie bliskości, która identyczne objawy przeżyła trzy tygodnie wcześniej w busie stojącym godzinami na granicy, a potem, już w Lwowie, w jakimś podziemnym schronie w tymże busie spędziła kolejny dzień i noc, drżąc  ze strachu na odgłosy wybuchów, aż wreszcie, gdy dojechała do rodzinnej miejscowości nie miała już siły zejść do schronu i została w łóżku, żeby następnego dnia wstać i pójść kopać swojej starszej mamie ziemniaki. Potem sama musiała je zwieść taczką z pola – kilkadziesiąt worków. W ich miejscowości nie ma już mężczyzn (albo się gdzieś skutecznie chowają). Miała szczęście, tak jak wszyscy w jej miejscowości, bomby spadły parę kilometrów dalej. A ziemniaki tego roku obrodziły niesamowicie, jak i pomidory, szkoda, że nie mogła mi przywieźć, zobaczyłabym jak wyglądają i smakują prawdziwe pomidory. Nie takie, jak inne Ukrainki sprzedają na straganach na naszym osiedlu!

Tak czy inaczej, problematyczny Chrystus słusznie mi wyprorokował: przez kilka dni nawet nie pomyślałam o śniadaniu.

(Sen religijny)

Chyba po raz pierwszy w życiu przydarzył mi się sen religijny. Z moją mamą i siostrą siermiężnym starym PRL-owskim autokarem pojechałyśmy zimą na wycieczkę. Wysadzono nas przed skromnym budynkiem, w którym mieściło się coś w rodzaju schroniska lub pensjonatu. Miałyśmy tam przenocować jedną noc, a następnego dnia przyjechać po nas samochodem miał mój syn. Pensjonat był bardzo skromny i składał się z kilku pokojów i czegoś w rodzaju salonu, a raczej salono-kuchni, przy czym trudno było odróżnić mieszkanie prywatne gospodarzy od pokoi gościnnych. W jednym z pokojów ponoć mieszkał ktoś, kto był miejscową sensacją bowiem podawał się za Chrystusa, który ponownie zszedł na ziemię. Oczywiście uznałam to za folklor i w ogóle nie przywiązywałam wagi do tej informacji. W przejściu zobaczyłam w którymś z pokojów leżącego na narzucie tapczana mężczyznę,  który zupełnie nie wyglądał jak Chrystus, ani w ogóle na osobę świętą, czy charyzmatyczną – był to przeciętny młody człowiek w dresach, ciemnowłosy, ostrzyżony normalnie, bez brody i znaków szczególnych.

Ze sobą przywiozłyśmy już wyrobione ciasto, które należało tylko upiec, a było już rozwałkowane na blasze i zapakowane w papier. Piekłyśmy to ciasto w piekarniku opalanym drewnem, którego składzik z trudem odnalazłyśmy, w bardzo skromnych warunkach. Rano wyjęłam je z piekarnika i położyłam na jakimś tapczanie, aby ostygło.

Wówczas do pokoju wszedł ów młody mężczyzna który ponoć podawał się za Chrystusa. Spytał mnie, co robię, na co ja odpowiedziałam, że czekam aż ciasto ostygnie I będę mogła zjeść śniadanie. Nie planowałam żadnej rozmowy z tym człowiekiem, ale tak wyszło że zaczęliśmy rozmawiać. Rozmowy nie pamiętam; na koniec życzył mi spokojnego śniadania, ale dodał że o ile wiatr nie zwieje tego chleba donikąd. Byliśmy w mieszkaniu, więc tylko spojrzałam na niego ze zdziwieniem i w tym momencie ciasto zwinęło się jak gazeta i pofrunęło gdzieś.

Wyszłyśmy bez śniadania. Potem chodziłyśmy gdzieś, po jakichś ludziach, w jakichś sprawach, które nie pozostały w mojej pamięci i w końcu przyszedł czas, że poszłyśmy na umówione z synem miejsce, gdzie miał po nas podjechać. Mieściło się ono sporo w bok od drogi, między zakrzaczonymi pagórkami, tak że trudno byłoby je potem odnaleźć.

Syna z samochodem nie było, więc kręciłam się trochę po okolicy. Były tam liczne pagórki, gdzie spacerowały różne osoby. Wdałam się w jakieś nieistotne rozmowy z tymi ludźmi ale nie bardzo je pamiętam poza tym,że ich odpowiedzi na moje pytania były enigmatyczne i nic nie znaczące.. W każdym razie, gdy postanowiłam wrócić do siostry i mamy, ich już w tym miejscu nie było, A także nie było syna. Wróciłam więc do szosy, żeby sprawdzić, czy ich tam nie ma, ale także ich tam nie było. Postanowiłam więc pójść z powrotem do tego pensjonatu, lecz tam także ich nie było, przynajmniej w najbliższej okolicy. Problem polegał na tym, że nie mogłam wśród kilku ruder rozpoznać tego domu, w którym nocowaliśmy. Wszystkie były pozabijane deskami, a poza tym nie robiły wrażenia zamieszkanych. 

Pojawił się więc ponownie scenariusz moich koszmarów sennych polegający na tym, że nie mogę trafić tam gdzie chcę i błąkam się bez możliwości schronienia.

Z takimi sytuacjami już się oswoiłam, ale tym razem we śnie nie budząc się, a może w półśnie, zaczęłam rozważać czy moje  senne postępowanie nie spowodowało tego, że pensjonat ukrył się przede mną, niczym ciasto wywiane wiatrem. I tu właśnie pojawił się motyw religijny. Przyszło mi na myśl, że gdybym inaczej zachowała się wobec Chrystusa czy człowieka, który go udawał, to może by to zagubienie w nieznanej okolicy mnie nie spotkało. Powiedział coś, co ja zlekceważyłam, a może stanowiło zapowiedź jakiegoś cudu  – w zamkniętym pomieszczeniu powiał wiatr, skręcił w rulon blachę z ciastem i wywiał gdzieś.

Przypomniał mi się wiatr, który powiał i z przewrócił kartki modlitewnika na trumnie papieża. Czyżby i tam i tu, w moim śnie, pojawił się prawdziwy Chrystus? Nie uwierzyłam w cud i mam za swoje. Rozbudziłam się na dobre i zaczęłam analizować sen.

Później kilkakrotnie zasypiałam i budziłam się, jak to starsze osoby nocą i skojarzyło mi się to wszystko, cały sen i moje o nim rozważania, z płynącą po ostatnim ulewnym deszczu naszą osiedlową ulicą rwącą rzeką i obudziłam się z bardzo złym fizycznym samopoczuciem. Zmarzłam w nocy bardzo pod cienkim kocykiem, ale kiedy spojrzałam na termometr przy łóżku, to temperatura w pokoju wynosiła 26°, a więc należało raczej spocić się, niż zmarznąć. Potem przyszła pani sprzątająca i pojechałyśmy na pocztę. Po drodze okazało się, że osiedlowa ulica jest nieprzejezdna, bowiem trzeba było ją wyremontować po tej rzece która nią płynęła dwa dni temu. I to znowu przypomniało mi sen. A sen mój stosunek do wiary.

Czy starsi ludzie u kresu swojego życia tak mają? I skąd się to bierze, że nawet niewierzący, bardzo zajadli w swojej niewierze (mam przykłady spośród bliskich) pod wpływem podobnych sennych majaków “nawracają się” – nawet radykalnie. Sądziłam, że to z asekuracji “na wszelki wypadek jakby TAM to miało znaczenie i wpływ na PRZYSZŁOŚĆ – która miała istnieć” ale może było to za sprawą podobnych snów niezależnie od tego skąd by się brały? Z naszej świadomości, podświadomości, tkwiącej w nas kultury, czy istotnie z zaświatów?

Na koniec taka jeszcze refleksja: czyżby śmierć zbliżała się do mnie na tyle szybko, żeby koniecznością stało się ustalenie swojego stosunku do wiary i katolicyzmu?

.

Charakterystyki postaci w powieściach Benedykta Jacórzyńskiego

W poprzednim odcinku przytoczyłam charakterystykę elit kresowego miasteczka, w tym skupię się na  charakterystykach postaci. Pamiętam, jak w szkole na języku polskim męczono nas pisaniem takich charakterystyk z lektur obowiązkowych. Już wówczas opisy: ludzi , a zwłaszcza opisy przyrody były dla młodzieży delikatnie mówiąc niestrawne. Dlaczego wówczas nie miałam szczęścia czytać tego rodzaju opisów, jakie stosował mój Dziadek.? Nie byłoby to zajęciem nudnym, gdybym dowiedziała się wówczas, jak można podejść do tego zadania w sposób twórczy, a często i zabawny.

Owszem, jego książki dla dzisiejszego czytelnika zawierają okropne dłużyzny (szczególnie wskutek powtarzania nawet kilkukrotnego, z upodobaniem, pewnych fraz z kostyczną wręcz manierą), ale momentami tekst staje się tak obrazowy i intelektualnie nośny, budzący wiele skojarzeń własnych – że nie sposób oprzeć się jego urokowi. Co więcej, świat budowany przez Dziadka żyje własnym życiem, rytmem tamtych czasów,  odległych od dzisiejszego rytmu pośpiechu i unikania “rozczepiania włosa na czworo”, a w ślad za tym, głębokiego wnikania w szczegóły i wyciągania z nich – niczym Sherlock Holmes – daleko idących wniosków o społeczeństwie. 

Ja, jako kobieta, omijam kartki na przykład, gdy któraś z młodych, współczesnych pisarek opisuje nadmiernie szczegółowo wygląd bohaterki, krój jej sukienki, fryzurę dającą świadectwo współczesnej modzie, opatrując całość nazwiskami aktualnych  projektantów lub modnych marek. Informacje te po prostu dla mnie nic nie znaczą, a często dyskwalifikują książkę.

Opisy w powieściach Dziadka są inne. O lnianych, niezniszczalnych spodniach jednego z bohaterów  pisze tak, że czuję pod palcami fakturę materiału, widzę jego barwę nieco niedookreśloną, gdzieś między bielą a beżem, o których trudno orzec, czy są już brudne, czy tylko spłowiałe, bo z takimi tkaninami miałam do czynienia. Z dziecinnych lat doskonale pamiętam panie opalające się po wojnie na plaży nad Wisłą w bieliźnie koloru „brudny róż”, która budziła podobne wątpliwości… Cóż, ten świat przeminął… Ubrania dziś wyglądają prawie zawsze jak nowe. Jeśli barwa jest spłowiała – to widać tak od początku miała wyglądać, nawiązując do jakiegoś stylu (np. wytarte ubrania dżinsowe), nazywana “przydymioną” traktowana jako nowość.. Ja zaś po tamtych czasach znienawidziłam wręcz kolor różowy bielizny. Wszystko byle nie róż już na zawsze kojarzący się mi z niechlujstwem!

Opis postaci bohaterów w książkach Dziadka jest tak barwny i tak namiętnie wykorzystujący rozmaite skojarzenia z różnych, odległych dziedzin, które nigdy by nam, współczesnym, nie przyszły na myśl, że powstaje pytanie: Dlaczego”.

Najprostsza odpowiedź jest taka: my, współcześni, przez świat zbudowany z obrazów (film, telewizja, fotki w społeczności internetowej) już od dłuższego czasu widzimy go w myśli rzekomo jak na zdjęciu, typu: „koń, jaki kto widzi, taki jest” Nie przyjdzie nam do głowy mozolnie opisywać kogoś, jak wygląda, czy się zachowuje – po co, skoro od tego mamy fotografie. Język staje się coraz mniej przydatny do tego celu.

W dodatku na co dzień widzimy mało postaci charakterystycznych. Większość osób stara się upodobnić do reszty, na ich lub wyższej pozycji, w każdym razie nie odstawać od innych. Skutkuje to tym, że np. wiele kobiet to jednakowo uczesane blondynki i łatwo je ze sobą pomylić, gdy osób tych nie zna się osobiście. Współcześni także bardzo rzadko ubiorem i wyglądem odzwierciedlają swoją rzeczywistą pozycję, bowiem raczej każdy stara się sytuować wśród osób lepszej sfery. Każda śmieszność lub niepoprawność bywa łatwo napiętnowana przez opinię publiczną i szybko wyeliminowana (chyba, że wkrótce staje się nową normą i przestaje wskutek tego być śmieszna). Panuje moda na ujednolicenie, a wyróżnianie się tylko w drobnych szczegółach, nie dla wszystkich zauważalnych ( np. marka odzieży, krój, cena tkaniny itp.) lub na prezentacjach mody. W tamtych czasach wśród osób liczących się w ich małych światkach raczej tak nie było.

Poza tym autor wręcz bawi się brzmieniem słów, zestawia je ze sobą, przypomina stare ale powracające ciągle powiedzonka np.: “Gdyby tego rodzaju polecenie wydał mu pan radca lub przynajmniej którykolwiek z sędziów, wtedy byłaby całkiem inna para kaloszy”, “Jak było, tak było, ale jakkolwiek było, to jednak z tego wyszło, że …”, “Był wprawdzie z pochodzenia Rusinem, ale używał chętnie austriackiego gadania…:”

Autor często nadaje słowom poprzez kontekst zaskakujące, nowe znaczenia. To jest już bardzo współczesne, popularne zwłaszcza wśród młodych, gdy nawet wybiera się w plebiscytach nowe słowo roku np.: “według normalnego katastru ludzkiego”, gdzie termin z dziedziny ewidencji gruntów i budynków stosuje do ludzi lub wymyśla nowe terminy w rodzaju: “uelitarnienie” ,  “uarystokratycznienie”, “bokbrodata twarz”, “aktualno-koniunkturalny”,  aprioryotyczno-pryncypialnotyczna metamedia” 

Czasami jednak tych wyrazów jest znacznie więcej, jak w zdaniu: “Ale pan Hołumycki – Qurwa, wielka figura! Zupak! Feldfebel! Komiśniak! Myrga! Gzyms! Brus!”, czy w żartobliwym zdaniu o historyku we wstępie do powieści: “…może przynajmniej do pewnego stopnia negliżować rozmaite aryngi formujące powieści współczesne niby gorąca patelnia z dołkami, przeznaczonymi do smażenia pampuchów i sadzonych jajek; 

W lekturze czasem przeszkadza trudność czytania z powodu wielu nieużywanych dziś słów, jak to bywa w miejscach, gdzie współistnieje kilka języków, dłużyzn biorących się z powtórzeń, mających podkreślać zadęcie i pompatyczność ówczesnych c.k. urzędów np.. “Cesarsko-królewski woźny cesarsko królewskiego sądu powiatowego w Jamcinicy, a zarazem kerkermajster czyli dozorca cesarsko-królewskich aresztów przy tymże cesarsko-królewskim sądzie.” choć intencją autora jest pokazanie powolności  i napuszonych manier bohaterów.

Z tych powodów dziś może wydawać się, że powieść (ta i inne) nigdy nie były przeznaczone do czytania przez współczesnych, a że dziadek mój  zapuszczając oko swoje w przyszłość pragnie dostarczyć odbiorcom barwne zastępstwo filmu jako najbardziej szczegółowe wykopalisko. Jakby  przewidział , że w naszych czasach w odwzorowaniu historii stylizacja zastępuje prawdziwą rzeczywistość, a stylizację już zastępuje usuwając w cień całkowita fantazja. 

Wyobraźmy sobie, że oglądamy np. film “Sisi” z tamtych czasów. Czy przyglądamy się trzeciorzędnym postaciom statystów, czy bohaterom? Czy potrafimy opisać wygląd odźwiernego? Czy raczej skupiamy uwagę na głównych postaciach? Mój dziadek utrwala je w taki sposób, że zaskakują i zadziwiają. Nie starał się chyba (przynajmniej wg mojego rozeznania) o to, by powieści ukazały się drukiem publikując jednocześnie  drobne teksty w ówczesnej prasie. 

Jestem prawie pewna, że w żadnym z okresów życia poza młodością, gdy brał udział w I wojnie światowej i z powodu odniesionych ran po długiej kuracji wrócił do zawodu nauczycielskiego, patrzył na ówczesne czasy i  trzy ustroje polityczne tak zjadliwie, jak było to możliwe jego zdaniem dla człowieka światłego, a nie chciał tępić ostrza swojej satyry i zniżać się do pochlebiania władzy, chociaż nigdy jej się nie sprzeciwiał. Co naprawdę myślał – widnieje w powieściach.

Nie wszystko, co staroświeckie było bezwartościowe Z racji mojego wieku  tamte czasy bywają mi bliższe niż współczesność, w której żyłam i żyję, ale często spotykam się też z tym, że ludzie poszukują książek trącących myszką, ale zrozumiałych, niesłusznie sądząc, że odległe wieki  były prostsze i lepsze do życia. To akurat nie jest prawdą, ale urok staroświeckości potrafi zaburzyć rozsądek (podobnie zresztą jak nowoczesności).

Arynga — formuła, rota, stale używana przy pisaniu pewnych aktów, umów, a nawet przy ustnych przemówieniach.

Poniżej fragmenty rozdziału pierwszego z charakterystykami postaci:

xxx

„Żużo Brykiewicz był oficjantem cesarsko-królewskiego sądu powiatowego w Jamcinicy i nazywał się według normalnego katastru ludzkiego Józef Bryk, recte Józef Bryka. Skoro jednak Bryk recte Józef Bryka wsiąkł w ogon jamcinickiej elity, którą tworzyła cesarsko-królewska biurokracja, przemianował się na „Brykiewicza”, elita zaś przezwała go ze względu na estetykę żywego słowa „Żużo”. Przez tę dubeltową zmianę Józef Bryk, recte Józef Bryka został niejako uelitarniony czyli po prostu uarystokratyczniony. Nawiasem mówiąc na to uelitarnienie czyli po prostu uarystokratycznienie w zupełności zasługiwał.

Był to kształt ludzki, który liczył w pozycji leżącej mniej więcej sto pięćdziesiąt pięć centymetrów długości, ale w pozycji stojącej wydawał się cokolwiek krótszy. Kształt ten zdradzał przy tym silną tendencję do przeistoczenie się w coś takiego, co powstać może tylko przez całkowity obrót doskonałej elipsy około jednej ze swych osi. Regularny przebieg tego procesu psuła nieco za duża głowa osadzona mocno na wcale pokaźnie fałdującym się karku, który obracał się z trudem w obręczy sztywnego kołnierzyka nr. 44. Żużowa głowa była już na czubku łysa i lśniąca jak boczne wydęcie pękatego naczynia porcelanowego, ale na ogół odpowiadała swojemu przeznaczeniu. Sztywny czarny dęciak, zwany w narzeczu Jamcinickim „baniaczkiem”, siedział na niej jak ulany. Dodać trzeba, że Żużo zaliczał się do wcale przystojnych przedstawicieli płci brzydkiej. Przede wszystkim twarz miał pełną, pulchną, okrągłą i zawsze starannie odwłosioną. Szczątki włosia mieściły się tylko pod nosem. Były to dwie kępki wyrafinowanie cyzelowanych ciemnych wąsików, które harmonizowały wprost bosko z binoklami w czarnej rogowej oprawie z rozkraczonymi stale na korzeniu zgrabnego Żużowego noska. Poza tym był Żużo elegancki, nosił ubrania w kratki i paski lub bez tych szczególnych oznak, czyścił zęby i obcinał paznokcie, cierpiał na odciski i burczenie w brzuchu, palił papierosy i cygara – jednym słowem posiadał wszystkie właściwości potencjonalne i funkcjonalne, jakie posiada człowiek mogący się zaliczyć bezspornie do typu wyższego.

Żużo przybył do biura wyjątkowo wcześniej niż zwykle, gdyż od jakiegoś czasu w ogóle źle sypiał i budził się już przed świtem.

Przyczyna tkwiła w czymś, co znowu pozostawało w związku przyczynowym z pewną, dyskretnie przeprowadzaną kuracją, która była wypadkową jego stanu kawalerskiego i periodycznych dążeń do chwilowych zmian tego stanu. Te chwilowe zmiany nazywał Żużo, aczkolwiek niewłaściwie, „studiami antropometrycznymi” Termin ten nie był jego własnym terminem, lecz zapożyczonym od miejscowego geometry pana Leopolda Kicza, ale to nie należy do rzeczy ważnych. Natomiast bezsprzecznie ważną rzeczą jest, że ostatnie Żużowe  „studium antropometryczne” wypadło z powodu mylnych obliczeń fatalnie i pociągnęło za sobą nie tylko utratę zdrowego, sprawiedliwego snu, ale i dotkliwą kurację. Tym dotkliwszą, że dyskretną, bo ani się przed kim użalić, ani poskarżyć. Marny los! Toteż Żużo, budząc się co chwila, urozmaicał sobie monotonne unisono nocy całą symfonią złorzeczeń, a nawet ordynarnych klątw pod adresem „obiektu antropometrycznego”, rano zaś zwlekał się z posłania zlany potem i z uczuciem takim, jakie ma prawdopodobnie człowiek, który w trybie praktykującego humanitaryzmy otrzymał kilkadziesiąt odlewanych kijów.

Z owego ranka nic się zasadniczo nie zmieniło. Żużo sklął po raz nie wiadomo który i „wypadkową” i „diagram”, zgrzytnął na dodatek zębami przy okazji chowania swoich narzędzi tortur w nocnej szafce, szafkę tę starannie zamknął na klucz – i poszedł do biura.

Żużo jednak nie przybył pierwszy, albowiem wyprzedził go pan Lew Hołumycki, oficjał (przedstawiciel władzy.KU) cesarsko-królewskiego sądu powiatowego w Jamcinicy.

Pan Lew Hołumycki nie sypiał z zasady dłużej niż do piątej rano. Godzina ta była dla niego pobudką czyli, jak sam mawiał, tagwache. Pan oficjał był wprawdzie z pochodzenia Rusinem, ale używał chętnie austriackiego gadania, jako że całą edukację odbył w austriackim wojsku. Z edukacji tej pozostał mu na pamiątkę specjalny słownik, brak dwóch zębów na przodzie, ranne wstawanie i niezniszczalne płócienne spodnie, które Jamcinicka elita uważała za „niespożyte”. I całkiem słusznie! Bo kto kiedy słyszał, aby jakieś płócienne spodnie zostały przez kogoś spożyte? W owych czasach było to nie do pomyślenia. Sam zaś pan Lew Hołumycki nazywał je skromnie cywilhozna; według niego bowiem w języku austriackim słowo cywil oznacza tyle, co „nici”, a w połączeniu ze słowem hozna tyle, co „niciane pantalony”!

Wojsko też nauczyło pana Lwa Hołumyckiego być „człowiekiem z czystym sumieniem”, czyli być służbistą. Służbistość stała się jego drugą naturą, jeżeli miał jakąkolwiek naturę pierwszą. Gdy odzywał się do kogo służbowo „szlusował kopyta” jak niegdyś w wojsku, wydymał pierś naprzód, brzuch wciągał pod pasek, górne kończyny opuszczał w ten sposób, że kciuki trafiały akuratnie na zewnętrzne szwy spodni — i dopiero po takim nastawieniu się syczał przez wybitą szczerbę w zębach to wszystko, co miał do powiedzenia. W takich chwilach twarz jego cokolwiek asymetryczna i z rzadka dziobata, ożywioną parą szarych ruchliwych oczek i ozdobiona bujnie pleniącym się ciemnym wąsem, miała w sobie coś z surowości stężonego idiotyzmu. Pan Lew Hołumycki oporu nie znosił, wydane podwładnym polecenia niechętnie powtarzał i twierdził, że na świecie całym powinna obowiązywać jedna ustawa: dinstreklama. Mianem tym określał regulamin wojskowy, oczywiście austriacki. Tak pojmowana przez niego zasada stosunku człowieka do człowieka, rozrastająca się w mgławicy perspektywicznej w jakiś cudaczny ustrój społeczny o zasięgu światowym, z ściśle oznaczoną hierarchią władz, z jakimś szefem sztabu generalnego na czele — dawała powód do licznych starć między nim, a woźnym cesarsko-królewskiego sądu powiatowego w Jamcinicy Harasymem Szczoką. Nie dlatego, broń Boże, że Harasym Szczoka był przeciwnikiem ideologicznym pana Lwa Hołumyckiego! Harasym Szczoka nie był niczyim przeciwnikiem ideologicznym, nie był w ogóle „ideologicznym”. Do starć dochodziło tylko dlatego, że woźny Harasym Szczoka nie uznawał w osobie oficjała pana Lwa Hołumyckiego żadnej nadrzędności służbowej w stosunku do swojej osoby. W ten sposób podważał u podstaw jego ideologię i wprowadzał chaos do tak genialnie obmyślonego przez niego systemu społecznego. Nie koniec na tym! Woźny Harasym Szczoka godził wprost i w autorytet pana Lwa Hołumyckiego. Mianowicie notorycznie twierdził, że razem z nim służył „przy” wojsku, a nawet — co za wyrafinowana złośliwość! —woźny Harasym Szczoka oznajmiał wszem, wobec i każdemu z osobna, komu wiedzieć należało i nie należało, iż był onego czasu rzekomo profesorem estetyki salonowej i rytmiki ruchów stosowanych wyłącznie w wojsku na komendę ene, cwaj, draj, tak zwanych  gelajzebunków , co oznaczaż miało „ćwiczenie stawów”. Tych gałęzi wiedzy udzielał obecnemu panu oficjałowi z tytułu swojego starszeństwa w armii austriackiej. Czy była to prawda, nikt nie mógł dociec, bo jeden twierdził, a drugi zaprzeczał. Jak było, tak było, ale jakkolwiek było, to jednak z tego wyszło, że obecnie Harasym Szczoka był tylko woźnym, a Lew Hołumycki urzędnikiem, panem, elitarnikiem, arystokratą; chłop na znak respektu wsuwał się zadem do jego biura, bił pokłony jak przed ikonostasem, tytułował „sierocińskim sędzią” i skrobał się z zakłopotania w zmierzwioną potylicę. Same wyliczone objawy czci wystarczają w zupełności do uznania pana Lwa Hołumyckiego za członka Jamcinickiej elity.”

„Pan Hołumycki przechylił się jeszcze więcej na krześle i zaczął szukać w swojej zmilitaryzowanej głowie odpowiednich słów do odbicia kontrataku, gdy nagle zjawił się na progu Harasym Szczoka, cesarsko-królewski woźny cesarsko królewskiego sądu powiatowego w Jamcinicy, a zarazem kerkermajster czyli dozorca cesarsko-królewskich aresztów przy tymże cesarsko-królewskim sądzie.”

„Szczoka był to człek przysadzisty, czarny jak cygan i mający na gębie bujny zarost ukształtowany w krótką szpakowatą brodę i w długie, postrzępione wąsy przypominające do złudzenia w cokolwiek pomniejszonej skali kiście bydlęcych ogonów. Poza tym miał sinoczerwony nos, bystry wzrok, brwi gęste i zbite jak włosień w materacu, który doczekał się co najmniej srebrnych godów, a nad brwiami równo przyciętą grzywkę z siwiejących włosów, a na grzywce bruzdę wyciśniętą urzędową czapką. Czapkę tę z czarno-żółtą lamówką w otoku, z lakierowanym daszkiem i wystającym ponad denko bączkiem, na którym widniał znak F.J.I, dzierżył właśnie cesarsko-królewski woźny i kerkermajster w ręku. Odziany zaś był w urzędowy tużurek z mosiężnymi guzami ozdobiony orlimi potworkami o dwóch głowach, półurzędowe ineksprymable i nieurzędowe buty.”

„Pan Leopold Kicz był cesarsko-królewskim geometrą-miernikiem, ale zwano go powszechnie inżynierem. On sam podpisywał się zamaszyście ostrym, sterczącym pismem “Inżynier Kicz”. Był  to człowiek niepokaźny wzrostem i szczupły jak igła. Powagi dodawał mu czarny zarost w formie spiczastej brody, która przypominała natarczywie tył rasowego kaczora oraz w formie wąsów rozczapierzonych na końcach w misterne macki. Na pierwszy rzut oka poznać było. że ma się tu do czynienia nie tylko z geometrą, zwanym inżynierem, ale i z czymś więcej. Pan Kicz bowiem poza rysowaniem mapek improwizował i pisał wiersze. Na częściach jego twarzy nie zajętych przez zarost siedziała skrzepła na smutek tęskliwa melancholia a z czarnych chytrze zaspanych oczek bił męczeński ból niby dymny opar z trybularzy (Trybularz lub kadzielnica (łac. turibulum lub thuribulum) – utensylium liturgiczne służące do okadzania w czasie obrzędów liturgicznych). Ból ów marszczył jego niskie czoło w fałdy kleszczowego porodu posępno-ponurych myśli, które powstawały ciężko w tajnikach ukrytych w czerepie obrosłym jeżowatą czupryną.

Pan Leopold Kicz był to prawdziwy jamcimski poeta – sowizdrzał. Mało poeta! Był to i władca i pogromca dusz, i połykacz serc, l mówca niezrównany. Nie dość więc, że obdarzano go bez żadnych zastrzeżeń godnością prezesa we wszystkich Towarzystwach.”

„Tak samo i pan Alfons Cherchalski należał do ludzi opatrznościowych w Jamcinicy. Ten zajmował stanowisko dyrektora kredytowo-oszczędnościowej “Pociechy” z nieograniczoną “udręką”  i zaliczał się do najwybitniejszych, prawie patentowanych patriotów. Jako widoczny znak swego patriotyzmu nosił długą czarną czamarę (Polski strój narodowy, znany też jako strój polski, polski strój szlachecki lub strój kontuszowy), wysokie buty i pokrętne wąsy, takie jakie zaszczycił swoją odą Dionizy Kniaźnin. O panu Cherchalskim opowiadano, że po swoich przodkach nazywał się faktycznie “Cherchala”, że był pierwszego gatunku spryciarzem i na dowód uznania jego sprytu tytułowano go “ministrem finansów”, a towarzystwa obdarzały go stale godnością skarbnika.”

Uwaga: podkreślenia pochodzą od autora. Wydaje mi się, że w pewnym sensie zastępowały mu cudzysłów. Najczęściej używał ich przy wyrazach o pochodzeniu niepolskim. Dziś niektóre z nich już wyraźnie weszły do powszechnego obiegu, inne można odnaleźć tylko w słownikach. Często także zmieniła się pisownia. Ja zachowałam oryginalną.

Benedykt Jacórzyński – nieznany pisarz i satyryk, z zawodu nauczyciel, dyrektor szkół i wieloletni inspektor szkolny, autor kilku powieści w rękopisach, wierszy i pism filozoficznych opisywał nasze Kresy, zwłaszcza świat małych miasteczek, a obecną Ukrainę, bez złudzeń i stronniczości, ale z dziwnym uzależnieniem i miłością przebijającą drwinę. Podobnie zresztą, po przeniesieniu się do centralnej Polski opisywał  powojenne miasteczka Podlasia we władzy Sowietów (jak wtedy ich nazywano). Jego kostyczny humor, dar obrazowego przedstawiania osób, zdarzeń i umiejętność tworzenia skomplikowanych konstrukcji myślowych kolejny raz mnie zachwyca, gdy czytam fragmenty, skanując rękopisy, by ocalić dla przyszłości ten kunszt, ale i obraz historyczny pierwszych lat XX wieku. Nie znam innych tekstów tak opisujących społeczeństwo tamtych czasów. O ile wiem, autor nigdy nie próbował wydać swoich powieści – drukiem ukazywały się tylko w prasie jego krótkie teksty.

Skanując kolejną powieść zwróciłam uwagę na nazwę  kresowego miasteczka: JAMCINICA. Skojarzyło mi się z nazwiskiem, użytym w mojej powieści „Papieżyca Odwrócona”. JAMCÓRY – o tym samym źródłosłowie. Benedykt Jacorzyński, mój dziadek opowiadał mi, że historia naszego nazwiska bierze się z okresu, gdy caryca Katarzyna uwięziła spiskowców na jej życie, ale niektórych z nich ułaskawiła. Nasz przodek, spiskowiec i jej kochanek, został pozbawiony rodowego nazwiska i rodzinnych dóbr, które przekazano jakiemuś Rosjaninowi z jej otoczenia. Rosjanin ten poślubił córkę spiskowca, a on sam jakiś czas mieszkał pod ich opieką i nadzorem. Gdy na terenie zaboru rosyjskiego wprowadzono obowiązek rejestracji mieszkańców i posiadania nazwisk,  przodek ten nazwisko skonstruował z określenia miejsca zamieszkania –  „ Jam ci u córy”, co miało tłumaczyć nietypowe „ó” i  „rz” w nazwisku. Część rodziny używała nazwiska w wersji z „u”i „ż” i ci twierdzili że nazwisko powstało z kondycji wygnańca określanej jako „ Jam czuży” (Jam obcy). Członkowie rodziny przeszukiwali dostępne źródła historyczne celem zidentyfikowania nazwiska tajemniczego przodka, ale bez skutku.

Ja nazwałam bohatera „Jamcórski”, dziadek miasteczko „Jamcinica” od „ Jam ci nic (nie znaczę)”

I tak mój i mojego dziadka przymus, czy może raczej nałóg pisania spotkały się przy nazwach. Muszę tutaj dodać, że dziadek zmarł, gdy byłam jeszcze młodą dziewczyną, akurat w moje urodziny.

Oto miasteczko Jamcinica, w którym  zapewne kiedyś mieszkał Jamcóry z mojej powieści „Papieżyca Odwrócona”, zanim przeniósł się do międzywojennej Warszawy, ożenił się zubożałą szlachcianką i prowadził życie niedocenionego malarza artysty, zarabiającego wytwarzaniem drobnych przedmiotów na sprzedaż i scenografią podrzędnego kabaretu.

(Fragment powieści Benedykta Jacórzyńskiego p.t.”Nieśmiertelni” str.35)

„Rozdział trzeci
zapoznający z życiem społecznym Jamcinicy
(fragment powieści Benedykta Jacórzyńskiego p.t.”Nieśmiertelni”)

Mieszkańcy miasteczka Jamcinicy tworzyli układ trójskośny, trójpodzielny i trójsprzężny. Była to jedność w wielości —  jedność – dusza, na którą składały się trzy dusze rozdzielne, a jednak nierozdzielnie. Miano tych dusz było: Polacy, Rusini – Ukraińcy, i Żydzi. Trzy miana, trzy narodowości, trójkąt czy trójgran o liczebnej wartości około 8 000 głów (?). sprowadzonej do jednej płaszczyzny obywatelstwa jakby do wspólnego mianownika, który właściwie wspólnym mianownikiem nie był.

Nietrudno przedstawić sobie, że wrzało tu życie społeczne w najróżnorodniejszych przejawach.  Wykładnikami tego wrzenia były liczne „Towarzystwa”, które podzielić by można na beznarodowościowo-ideowe, beznarodowościowo-utylitarne, narodowościowo-ideowe, narodowościowo-półideowo-półutylitarne i półnarodowościowo-bezideowo-utylitarne.

Beznarodowościowo – ideowe było “Kasyno” skupiające wszelkiego rodzaju “arystokrację”. Jądro zapładniające Kasyno wielkimi ideami tworzyła cesarsko-królewskie biurokracja. W kasynie panował duch wybitnie elitarny.

Beznarodowościowo utylitarnie przedstawiało się “Towarzystwo SkórnIków”, do którego należeli kuśnierze i wyprawiacze skór , przeważnie owczych i baranich, jako że skóry od wieków nadają się najlepiej do wyprawy. Panował to duch cechujący zrzeszenie ludzi noszących kaszkiety, a więc  „kaszkietnikowski”, czyli demokratyczny.

Do narodowościowo-ideowych  zaliczały się: Polskie Towarzystwo Gimnastyczne “Sokół” i Towarzystwo Szkoły Ludowej. Należeć do nich mogli wszyscy obywatele narodowości polskiej poczynając od “śmietany”, a kończąc na “serwatce”. W tych towarzystwach panował teoretycznie duch demokratyczny, praktycznie zaś hegemonia “arystokratów” osłodzona zręcznie dyplomatyczną zdawkową uprzejmością.

Narodowościowo-półideowo-półutylitarnym zrzeszeniem było “Kółko Rolnicze”. Należeli tu wszyscy patrioci podlejszego gatunku z wyjątkiem rolników.

Półnarodowościowo-bezideowo-utylitarny twór reprezentowało Towarzystwo Kredytowo-Oszczędnościowe “Pociecha”, Spółka z Nieograniczoną Poręką. W języku potocznym słówko “poręką: zastępowano zwykle słówkiem “udręką”. Do “Pociechy” bowiem zapisywali się ci, którzy szukali pożyczki wiążącej się bezspornie z udręką oddawania.

Z Towarzystw wyraźnie niepolskich na szczególną uwagę zasługiwały Towarzystwa rusińsko-ukraińskie “Proświta” i “Torchowelnyj Sojuz”. Posiadały one własną kamienicę w stylu pakownej walizy. Wygląd estetyczny tej murowanej walizy spotęgowano na zewnątrz przez wywieszenie w specjalnie wyżłobionych nyżach olejnych malowideł, które wyobrażały Chmielnickiego, Gontę i Żeleźniaka. Przygotowana była i nyża (wnęka-KU) czwarta, ale na razie nic w niej nie wisiało. Według jednej wersji spłodzonej przez jamcinicką elitę narodowości polskiej, nyżę tę przeznaczono dla Tarasa Bulby, którego tak sympatycznie przedstawił Mikołaj Hohol, według zaś wersji innej, która powstała wśród kaszkietników, nyża zarezerwowana została dla przyszłego mesjasza-zbawcy Ukrainy. Ten mesjasz –  zbawca naprzód narodzi się, potem wyrżnie wszystkich Polaków, zawrze sojusz z Niemcami, a wreszcie da się sportretować. Portret ten będzie właśnie powieszony w nyży czwartej.

Poza tym były zapewne w Jamcinicy i Towarzystwa żydowskie, ale nikt się nimi nie interesował i nikt o nich nie wiedział.

Wszelkie Towarzystwa zawiązywały się w Jamcinicy szybko i sprawnie. Organizacyjna technika uproszczona była do minimum. Mianowicie pewnego dnia pojawiały się na murach i parkanach kolorowe afisze ogłaszające, że dnia tego a tego, o godzinie tej a tej, w lokalu tym, a tym, odbędzie się walne zebranie rodaków i sprawa była w trzech czwartych załatwiona. Afisze padały wprawdzie ofiarą Rusinów, jeśli były w języku polskim, a ofiarą Polaków, jeśli w języku rusińsko-ukraińskim, ale to wcale nie miało wpływu na dalszy bieg rzeczy.

Rodacy przybywali zazwyczaj dosyć licznie przekraczając naznaczony czas najwyżej o trzy godziny i zaczynały się obrady. Obrady zaś polegały głównie na tym, ażeby wybrać prezesa, wiceprezesa, skarbnika, sekretarza i kilku podrzędnych członków zarządu zwanego “wydziałem”. Po dokonaniu tego organizacja była gotowa jak ulał.

Jeżeli chodzi o towarzystwa polskie w Jamcinicy to prezesem zostawał z reguły pan Leopold Kicz, wiceprezesem pan Jan Kłyś, skarbnikiem pan Alfons Cherchalski, a sekretarzem  pan Józef Bryka vel Zuzio Brykiewicz.

Pan Leopold Kicz był cesarsko-królewskim geometrą-miernikiem, ale zwano go powszechnie inżynierem. On sam podpisywał się zamaszyście ostrym, sterczącym pismem “Inżynier Kicz”. Był  to człowiek niepokaźny wzrostem i szczupły jak igła. Powagi dodawał mu czarny zarost w formie spiczastej brody, która przypominała natarczywie tył rasowego kaczora oraz w formie wąsów rozczapierzonych na końcach w misterne macki. Na pierwszy rzut oka poznać było. że ma się tu do czynienia nie tylko z geometrą, zwanym inżynierem, ale i z czymś więcej. Pan Kicz bowiem poza rysowaniem mapek improwizował i pisał wiersze. Na częściach jego twarzy nie zajętych przez zarost siedziała skrzepła na smutek tęskliwa melancholia a z czarnych chytrze zaspanych oczek bił męczeński ból niby dymny opar z trybularzy (Trybularz lub kadzielnica (łac. turibulum lub thuribulum) – utensylium liturgiczne służące do okadzania w czasie obrzędów liturgicznych). Ból ów marszczył jego niskie czoło w fałdy kleszczowego porodu posępno-ponurych myśli, które powstawały ciężko w tajnikach ukrytych w czerepie obrosłym jeżowatą czupryną.

Pan Leopold Kicz był to prawdziwy jamcimski poeta – sowizdrzał. Mało poeta! Był to i władca i pogromca dusz, i połykacz serc, l mówca niezrównany. Nie dość więc, że obdarzano go bez żadnych zastrzeżeń godnością prezesa we wszystkich Towarzystwach.

Tak samo i pan Alfons Cherchalski należał do ludzi opatrznościowych w Jamcinicy. Ten zajmował stanowisko dyrektora kredytowo-oszczędnościowej “Pociechy” z nieograniczoną “udręką”  i zaliczał się do najwybitniejszych, prawie patentowanych patriotów. Jako widoczny znak swego patriotyzmu nosił długą czarną czamarę (Polski strój narodowy, znany też jako strój polski, polski strój szlachecki lub strój kontuszowy), wysokie buty i pokrętne wąsy, takie jakie zaszczycił swoją odą Dionizy Kniaźnin. O panu Cherchalskim opowiadano, że po swoich przodkach nazywał się faktycznie “Cherchala”, że był pierwszego gatunku spryciarzem i na dowód uznania jego sprytu tytułowano go “ministrem finansów”, a towarzystwa obdarzały go stale godnością skarbnika.

Po przeprowadzeniu wyborów wszystko wracało do poprzedniego stanu i tylko przyklejone i poszarpane na strzępy afisze z sentencjami pana Leopolda Kicza łopotały na wietrze i kąsały wcale nieszkodliwie polska- jamcinickie sumienie nieubłaganie bezskutecznym krzykiem – memento! „

Ludzkie i małpie dzieci

Nawiązując do przed poprzedniego, wcześniejszego odcinka, opisującego postępowanie niektórych małpich matek wobec swoich nowo narodzonych dzieci przypominam, że nie potrafię uznać, że ich brutalność jest dobra i słuszna, bowiem protestuje przeciw temu moja wrażliwość. Ale z kolei takie, jak moje przekonanie nie rozwiązuje żadnego problemu w tym stosunku natury i moralności (jeżeli w ogóle pozostają do siebie w jakimś stosunku), a w dodatku ma też swoją drugą, ciemną stronę, zawieszające wrodzoną ufność do jednego i drugiego. 

Zachowanie niektórych, ludzkich rodziców wobec swoich dzieci, które wielu z nich uznaje za naturalne i dobre, wychowawczo słuszne, choć może zagrozić życiu i zdrowiu dziecka, instynktownie także odczuwam jako złe. Mam na myśli np. cielesne kary czy brutalne reagowanie na nieposłuszeństwo, gdy rodzice nie zdają sobie sprawy, jak kruche jest ciałko i umysł dziecka. Takich “metod wychowawczych” doznałam jako dziecko i dziś wiem, jak wiele dróg życiowych mi zamknęło, jak wielu sprawom zaszkodziło i jak bardzo przybliżyło mnie, jako osobę, do tej grupy ludzi, których rozwój zatrzymano w pół drogi i którzy nigdy nie mieli zaznać świetlanej przyszłości, o której wszyscy naiwnie marzyliśmy i że tylko szczęściu zawdzięczam, że tak się nie stało. Jeżeli więc przemocowe zachowania szkodzą ludziom, powinny także szkodzić zwierzętom. Podtrzymuje tę myśl, jako prawdziwą powszechne spostrzeżenie, że nowo narodzone zwierzęta i ludzkie dzieci większość z nas wita z instynktowną czułością. Ich wielkie oczęta, miękka skóra i delikatne włoski lub sierść, a także nieporadne początkowo ruchy oraz wielka uwaga, z którą witają coś nowego w otoczeniu, budzą chęć przytulenia i pogłaskania, co wykorzystywane jest do przyciągnięcia ludzkiej uwagi np. w reklamach.

Gdybyśmy wiązali bez wyjątków postępowanie naturalne z dobrym i słusznym, co niektórzy bezmyślnie czynią, musielibyśmy, logicznie myśląc, przyjąć konieczność istnienia w naturze automatycznego środka korygującego złe zachowania w razie, gdyby miały szkodzić zamiast pomagać. 

Co nim mogłoby być? Porzucając teorie o naturalnym dążeniu bez pogoni za korzyściami odnoszonymi z moralności, czy o wbudowanym w ludzką naturę dążeniu do Boga, takim automatycznym korektorem mogłyby być emocje, zrozumienie, współodczuwanie, empatia, co nazywamy instynktem macierzyńskim – ale nie od dziś wiadomo, że nie zawsze są, ponieważ wiele osobników ludzkich jest na nie odpornych, nie mówiąc już o zwierzętach na różnym etapie rozwoju i możliwości korzystania z tego, co gatunek ich wnosi do różnorodności menażerii świata.

Następne podejrzenie pada na zgodność obrazu dziecka w myśli jego zwierzęcej matki z jakimś głęboko zakodowanym wzorcem, tkwiącym w jej mózgu. Wyraźnie widać na filmikach, jak małpia matka zaraz po porodzie ogląda dokładnie swoje dziecko, bada jego uszy, oczy palcami, rozwiera mu buzię (szczękę) wącha jego odbyt. Już w czasie porodu  niektóre samice sprawdzają, jak daleko posunął się poród, smakując wydzieliny. Są samice, które od razu odrzucają dziecko jako możliwe, że nie pasujące do wzorca, inne próbują skłonić go do zachowania które uznają za właściwe. Czasem wyraźnie widać, jak przytulony do matki, wręcz kurczowo wczepiony w jej sierść mały małpiak nie załapuje, że powinien ssać wyraźnie widoczny wśród włosów czerwony cycek matki i że matce to się nie podoba, ponieważ próbuje kierować dziecko we właściwą stronę, ono zaś wrzeszczy, wije się, wyrywa z jej objęć, co wyraźnie ją złości, chwyta więc małego za ogonek i ciągnie do są siebie, nie zwracając uwagi na to co się dzieje z ciałem małego. Czasami jej złość osiąga taki poziom, że bije go, szarpie, szczególnie za wielkie uszy, pcha palce w oczy, szczypie i  dusi. Zdarza się, że widać inne przyczyny takiego zachowania małpiej matki, a mianowicie, że dziecko ma jakieś drgawki, bądź jego ciało jest wykrzywione, niektóre kończyny ma trwale zgięte  i przykurczone . W innych przypadkach jednak takich anomalii nie widać, możliwe więc, że samica inaczej wyczuwa nieprawidłowości bądź po zapachu, bądź też z powodu braku doświadczenia w macierzyństwie nie wie, czego ma oczekiwać. Możliwe że chęć przystawiania dziecka do cycka jest poczuciem egoistycznym, ale i możliwe też że nieudane ssanie sprawia samicy ból. 

U ludzi takie zachowanie jest przerzucone na innych. To nie kobieta, a w każdym razie nie matka dokonuje dokładnych oględzin ciała dziecka, sprawdza czy jest zgodne z wyobrażonym wzorcem (płeć, kolor włosów, oczu, ogólny stan itp.), a nawet w wyniku medykalizacji porodów wykonywane są rozmaite badania mające potwierdzić stan dziecka, za który przyznaje się określoną liczbę punktów. Zanim więc ten mały człowiek zdążył cokolwiek zorientować się w prawach rządzących światem, już jest oceniany, jak w szkole, za osiągnięcia, na które osobiście nie miał żadnego wpływu. Ta ocena często przekłada się na jego dalsze losy, na co są niezliczone dowody, zwłaszcza wówczas, gdy przyjdzie mu żyć z jakąś wrodzoną chorobą czy ograniczeniem.

We wczesnej młodości czytałam kiedyś powieść opisującą życie ludzi pierwotnych. Ogromne wrażenie zrobiła na mnie historia, gdy matka z plemienia uciekającego przed napastnikami rzuciła swoje dziecko w bagno, aby płaczem nie ściągało wrogów i nie pokazało im miejsca, gdzie plemię przebywa. Postępowanie tej matki było racjonalne; chroniło wiele osób kosztem życia jednej. Choć z punktu widzenia moralnego było złe, w kontekście zapewnienia bezpieczeństwa wielu ludziom, można było uznać za dopuszczalne w określonych warunkach.

Można też mniemać, że małpia samica próbuje pobudzić dziecko według niej zachowujące się nienaturalnie do zmiany zachowania, możliwe też że irytuje ją nieustanny wrzask małego, podobnie jak ludzi irytuje długotrwały płacz niemowlęcia. Brak reakcji na oczekiwania matki przy niedostatku umiejętności rozumowania i panowania nad odruchami u małp i u niektórych ludzi powoduje agresywne postępowanie wobec swoich dzieci. U małp we względnie naturalnym środowisku widać też często złość samców o uwagę samic poświęcaną dzieciom, ale i często przemyślność samic w ich ugłaskiwaniu i chronieniu dzieci poprzez przesuwanie małych za plecy, przykrywanie ich czymś, siadaniu na nich lub wręcz udawaniu wobec nich agresji, co łatwo odróżnić od agresji prawdziwej. 

U ludzi niektóre głupie matki i ich partnerzy oczekują, że nowo narodzone niemowlę powinno wiedzieć, co matkę drażni i unikać takiego zachowania, np. długotrwałego płaczu, czemu usiłują zapobiec w swoim ciasnym, pozbawionym refleksji umyśle, w dzisiejszych czasach bez towarzystwa, asysty, nadzoru i pomocy starszych i bardziej doświadczonych kobiet, od których kiedyś, żyjąc w dużych rodzinnych społecznościach uczyły się obserwując już jako dzieci, ich postępowanie. 

Czy więc wszystko nie zależy przypadkiem od określonych warunków panujących w otoczeniu? Nie zawsze umiemy je rozpoznać i właściwie ocenić. Z tego punktu widzenia postępowanie małpiej matki można by uznać za zrozumiałe. Krzyki i miotanie się małpiego dziecka przyciągnęło człowieka, obserwatora i fotografa, a więc stanowiło dla małpy zagrożenie. Celem uniknięcia tego zagrożenia matka małpiątka próbowała pozbyć się swojego dziecka, odrzucając je i paradoksalnie powodując tym jeszcze większe zainteresowanie obserwatorów. Można powiedzieć, że jej głupota zastąpiła moralność, albo inaczej: moralność wymaga jednak rzeczowej oceny sytuacji. Nie jest więc czymś bezwarunkowym, dostępnym wszystkim, bez względu na poziom intelektualny. Dlatego też uważamy, że człowieka powinno cechować moralne postępowanie, ale już od małp tego nie wymagamy, co nie oznacza, że czujemy się z tym komfortowo.

Człowiek wykazuje tendencję do upraszczania wszelkich spraw. Także i do tego, aby coś uznawać za bezwzględnie dobre lub bezwzględnie złe. Karcenie fizycznie jest moim zdaniem złe, bez odróżnienia z jaką siłą się to robi, co nie oznacza, że jest to zdanie dominujące w ludzkich kulturach. Ta cecha upraszczania problemów może zostać zastąpiona oceną okoliczności i rozważaniem nad zachowaniem umiaru, gdy silne emocje domagają się wyzwolenia. Niestety, nie zawsze jest przekonanie o potrzebie takiej rozwagi.

Małpom takie bardziej skomplikowane rozważania zapewne nie są dostępne; może zresztą rodzice dzieci małpich instynktownie poddają je próbie przeżycia w niesprzyjających warunkach. To znaczy że tej próbie poddaje je sama natura, posługując się małpimi matkami. Na mój, ludzki rozum byłoby to głupie, ponieważ i bez tych prób mnóstwo zagrożeń czeka na małe osobniki, ale kto powiedział, że natura jest mądra?

Musimy przyjąć, że moralność jest wyłącznie naszą, ludzką cechą, w dodatku wymyśloną jako zadanie do wykonania, z którą naprawdę nie wiemy co zrobić, jeśli chcemy zachować balans moralności i sensowności zachowania. 

Moim zdaniem nie ma w tym nic z religii, a jest czysta kalkulacja i próba wybrnięcia sytuacji, gdy moralność jest trudniejsza do przestrzegania niż miotające człowiekiem odruchy, a chce się kimś rządzić i uzasadniać swoje do tego prawo. W tym kontekście wydaje się, że amerykański pomysł umieszczania przed szkołami tablic z 10 przykazaniami jest jak najbardziej słuszny, bowiem pozwala przywołać coś, o czym w ferworze emocji się zapomina. Bzdura, częściej powtarzana obowiązuje bardziej, a lepiej nad tym zanadto nie rozmyślać. Jakieś ograniczenia muszą być i kropka.

Powstaje więc pytanie, na które chyba nie ma dziś odpowiedzi. Jeżeli dobrym jest pozostawienie świata w naturalnym jego kształcie i niereagowanie na przemoc w naturze,  to czy i kiedy należy oczekiwać początku moralnych odczuć, ograniczających agresję zachowań i czy należy uznać je za naturalny stopień rozwoju, czy też za pewną aberracje natury.

Obserwując ludzi wychowujących małpie dzieci bardzo łatwo przekonać się, że zdążają w złym kierunku, narzucając maleństwom działania sprzeczne z ich naturalną potrzebą ekspresji. Małpie  dzieci są ruchliwsze i fizycznie sprawniejsze; ubieranie je w ludzkie stroiki jest bezsensowne; nie uwzględnia ich budowy fizycznej i możliwości poruszania się, krępuje ruchy, ale także krępuje ich naturalne przystosowanie do świata zastępując czymś, co jest tylko pozorem przystosowania. W dodatku ok. drugiego roku życia małe małpki  przestają być słodkie i rozkoszne i stają się złośliwe oraz agresywne, próbując zdominować “mamusie” i “tatusiów”, a wówczas nie bardzo wiadomo, co z nimi robić. W świetle tego nie można uznać, że człowiek jest wyższym stopniem rozwoju w stosunku do małpy. Upodobniona do człowieka małpa będzie zawsze ograniczona poniżej swoich możliwości naturalnych, a nie bardziej “uczłowieczona”.

W dodatku obserwując świat w filmikach nagrywanych na styku życia małp i ludzi, widać coraz więcej nagrań, (zresztą coraz gorliwiej wciskanych przez media społeczne odbiorcom), dokumentujących rzekomo naturalnie agresywne zachowania tych zwierząt, łącznie z wzajemnym zabijaniem się, a co łatwo czasem zdemaskować poprzez przypadkowe sfilmowanie niekiedy czyjejś ręki albo kija “pomagających” zwierzętom lub drażniących je, co nie ma oczywiście nic wspólnego z naturalnym bytowaniem tych zwierząt.

Gdzieś tam w tle moich i cudzych rozważań nad tym co naturalne, istnieje ponadpokoleniowe wspomnienie świata, którego dawno już nie ma i który był podobno lepszy, a przynajmniej bardziej dostosowany do poziomu jego mieszkańców, niż obecny i stawiający mniej wymagań wobec ludzi i zwierząt, choć niewątpliwie mniej wygodny.  Świat ten pozbawiony był wielkich sentymentów, idei, możliwości porozumiewania się i umysłowego rozwoju, mniej ograniczony i nie skodyfikowany, pozbawiony jednolitych wpływowych rządzicieli, ale zapewne łatwiej zrozumiały dla ówczesnych jego mieszkańców. Nie był wprawdzie łatwy do przebywania, ale prostszy i zbliżony do tego, w którym największą rolę odgrywają instynkty. Ludzie i zwierzęta pozostawieni sami sobie cofają się w rozwoju, ale jak pokazuje strefa po wybuchu w Czarnobylu, odizolowana od reszty zamieszkałych terenów, wcale nie szkodzi tej naturze, pozbawionej wahań co do jej moralnego znaczenia i ograniczającego emocje i nakładającego obowiązek odróżniania zła od dobra. Powszechnie bowiem wiadomo, że rozmiary mieszkańców tej strefy są większe niż innych osobników tego samego gatunku. Cokolwiek by to znaczyło poza aprobatą dla wielkości wszelkich samców (ir.).